Իրաքի քրիստոնեաները, որ հնագոյն արմատներ ունեցող համայնք են եւ որոնց հետքերը կը տանին դէպի Թովմաս առաքեալ՝ այսօր փոքրամասնութիւն կը կազմեն երկրի մը մէջ, ուր կը գերիշխէ մահմետական կրօնը: Ահա համայնապատկերի բազմազանութիւն մը, որ արտացոլուած է տարբեր ծէսերու հետեւող Եկեղեցիներու մէջ՝ Կաթողիկէ, Ուղղափառ եւ նոյնիսկ Բողոքական:
«Մենք՝ պարթեւներ, մարեր եւ իլամացիներ, եւ անոնք, որոնք կը բնակին Միջագետքի մէջ, […] թէ՛ հրեաներ եւ թէ՛ հրէութեան դարձածներ, կրետացիներ ու արաբներ, կը լսենք, որ անոնք կը խօսին մեր լեզուներով Աստուծոյ մեծագործութիւններու մասին» (Գործք Առաքելոց 2, 9-11): Գործք Առաքելոցի մէջ Հոգեգալուստի (Pentecost) օրերու մասին նկարագրութիւնը վկայութիւնն է, որ դեռեւս առաքեալներու ժամանակներէն Միջագետքի՝ այժմեան Իրաքի տարածաշրջանին մէջ, տարածուած եղած է Աւետարանի խօսքը:
Առաջին դարեր. Եկեղեցւոյ առաքելութիւնը
Այսպիսով, իրաքցի քրիստոնեաները անմիջական ժառանգներն են շատ խորը արմատներ ունեցող կրօնի՝ Քրիստոնէութեան, որ ծնունդ առած է շատ աւելի վաղ, քան Իսլամը, որ սկզբնաւորուած է 7-րդ դարուն: Քաղդէական Եկեղեցին հիմնուած է Բաբելոնի մէջ՝ ձեռամբ Սուրբ Թովմասի եւ անոր առաքեալներ Ադդայի եւ Մարի: Անոնք դարձի բերին հեթանոսներն ու աքսորեալ հրեաները: Փարիզի Կաթողիկէ Հիմնարկի եւ Հռոմի Արեւելեան Ուսմանց Քահանայապետական Հիմնարկի փրոֆէսոր Գերապայծառ Փեթրուս Եուսիֆը իր խօսքին մէջ կը նշէ, թէ մ.թ. 70-ական թուականներուն Սելեւկիոյ մէջ եւ 90-ական թուականներուն Իրպիլի եւ Ատիապենէի մէջ՝ այժմեան Իրաքի հիւսիսային շրջանին մէջ, Եկեղեցին արդէն իսկ իր հաստատուն ներկայութիւնը ունէր եւ յայտնի էր «Արեւելքի Եկեղեցի» անունով: Համայնքները ընդարձակուեցան եւ, 4-րդ դարի սկիզբը՝ հակառակ պարսկական հալածանքներուն, ըստ նուիրապետական կարգի Եկեղեցին միաւորուեցաւ:
345 թուականին Պատրիարքը Մալապար (Հնդկաստան) կ’ուղարկէ մեծ առաքելախումբ մը: Շնորհիւ Սուրբ Թովմասի, այս տարածաշրջանին մէջ արդէն իսկ տարածուած էր քրիստոնէութիւնը: 646 թուականէն սկսեալ սկիզբ դրուեցաւ դէպի Չինաստան, ապա նաեւ Մոնկոլիա առաքելական արշաւներուն: Արեւելքի Եկեղեցին հասաւ Մանճուրիա, Սումաթրա եւ Ճափոնի արեւելեան սահմաններ, մինչեւ իսկ Արեւմտեան Կիպրոս եւ Հարաւային Եմէն: 12-13-րդ դարերուն՝ Արեւելքի Եկեղեցւոյ կազմին մէջ կային աւելի քան 200 թեմեր, որոնք հաւատացեալներու թիւի եւ ընդգրկած տարածաշրջաններու առումով՝ կը ներկայացնէին քրիստոնեաներու կէսը:
Քրիստոնէական եւ աստուածաբանական առաջաւոր դպրոցներ հիմնուեցան Եդեսիայի, Անտիոքի եւ Նիզիպի մէջ: Բազմաթիւ ականաւոր հեղինակներ, որոնց շարքին՝ Սուրբ Եփրեմը, նպաստեցին գրական եւ հոգեւոր այս կեդրոններու զարգացման եւ ազդեցութեան տարածման:
Անջատումը Հռոմէն
Իրաքի մէջ Քրիստոնէութեան պատմութիւնը նշանաւորուած է նաեւ պառակտումներով, երբ 380 թուականին՝ Թեոդոսիոս կայսրի գահակալութեամբ, Արեւելքի մէջ Քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակուեցաւ: «Եփեսոսի Գ. տիեզերական ժողովէն (431) եւ Քաղկեդոնի ժողովէն (451) յետոյ աստուածաբանութեան դպրոցներու մէջ սկսան զարգանալ Քրիստոսաբանութեան հակադիր ուղղութիւններ», – կ’ընդգծէ Լիլի Կաթողիկէ Համալսարանի Աստուածաբանութեան ֆակուլթեթի պատմաբան եւ եգիպտագիտութեան դոկտոր Քրիստիան Քաննիւէն: Եփեսոսի Գ. տիեզերական ժողովի տարանջատումէն յետոյ՝ Արեւելքի Եկեղեցին 1553 թուականին վերադարձաւ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ գիրկը:
Անկում՝ սկսեալ 14-րդ դարէն
Արաբական նուաճումներու ժամանակաշրջանին՝ 7-րդ դարուն, քրիստոնեաները կը կազմէին Մերձաւոր Արեւելքի բնակչութեան մեծամասնութիւնը: Քրիստոնեաներու եւ մահմետականներու միջեւ մշակութային փոխյարաբերութիւններու ոսկէ դարաշրջան կը համարուի 9-13-րդ դարերը, ինչպէս Եգիպտոսի, այնպէս ալ Սուրիոյ եւ Միջագետքի մէջ: 14-րդ դարէն սկսեալ քրիստոնեաներու թիւը Միջին Արեւելքի մէջ սկսաւ զգալիօրէն նուազիլ: Ըստ Քրիստիան Քաննիւէի՝ այս երեւոյթը պայմանաւորուած էր մահմետականութեան կողմէ որոշակի հարկադրանքներով, եւ ոչ միայն…։ Հակառակ այս բոլորին, անկումը տեւական չէր. Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տարիներուն՝ 16-րդ դարէն մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբը, Լեւանտի (Արեւելք) քրիստոնէական համայնքներու մէջ արձանագրուեցաւ ժողովրդագրական աճ:
Քրիստոնէութեան խճանկարը
20-րդ դարու առաջին կէսին, քրիստոնէական համայնքը կը կազմէր բնակչութեան 30%-ը, սակայն, ժամանակի ընթացքին, պատերազմներու եւ հալածանքներու պատճառով, անոնցմէ շատերը ստիպուած եղան լքել երկիրը: Ըստ «l’Œuvre d’Orient»-ի տրամադրած տուեալներու՝ տարածաշրջանին մէջ այսօր մեծամասնութիւն կը կազմեն Իսլամի հետեւորդները՝ 62% շիաներ եւ 37% սուննիներ: «La Croix»-ի հաղորդած տեղեկութիւններուն համաձայն՝ քրիստոնեաները կը կազմեն բնակչութեան ընդամէնը 2%-ը, այսինքն՝ 400.000 մարդ: Փոքրամասնութիւն կը կազմեն նաեւ եզիտիները, սապէիզմի եւ մանտէիզմի հետեւորդները:
Փարիզի Սորպոնի Համալսարանի փրոֆէսոր Ժերար-Ֆրանսուա Տիւմոն կը տարանջատէ Իրաքի տարածաշրջանին մէջ գործող Քրիստոնէութեան 12 ուղղութիւնները. Քաղդէական Կաթողիկէ Եկեղեցի (արեւելեան ծէսին հետեւող), Արեւելքի Ասորի Եկեղեցի, Ասորի Կաթողիկէ Եկեղեցի՝ միաւորուած Հռոմին, Ասորի Ուղղափառ (օրթոտոքս) Եկեղեցի (յայտնի է նաեւ Յակոբիկեան անուամբ), Հայ Ուղղափառ Եկեղեցի (յայտնի «Հայ Առաքելական Եկեղեցի» անուամբ), Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցի, Կաթողիկէ Եկեղեցի (լատին ծէսին հետեւող), Բողոքական Եկեղեցիներ, Յոյն Օրթոտոքս Եկեղեցի (բիւզանդական ծէս), Յոյն Կաթողիկէ (Մելքիդ) Եկեղեցի, Ղպտիներ, Անկլիքաններ:
Քաղդէական եւ Ասորի Եկեղեցիները
Քաղդէական Եկեղեցին կը սերի Արեւելքի Եկեղեցիէն, սակայն, 431 թուականէն ի վեր՝ մերժելով Եփեսոսի Գ. տիեզերական ժողովը, կը սկսի գործել անկախ: Բարգաւաճման հասնելով Միջագետքի եւ Պարսկաստանի մէջ՝ 4-13-րդ դարերուն, Քաղդէական Եկեղեցին կը կարողանայ Քրիստոնէութիւնը տարածել Հնդկաստանի եւ Չինաստանի մէջ: 1551 թուականին՝ վանական Ժան Սիմոն Սուլաքան կ’ուղարկուի Հռոմ եւ կ’ընտրուի Պատրիարք, իսկ 1553 թուականին՝ կը ճանչցուի Քաղդէացիներու Պատրիարք: Այսպիսով, կը վերականգնուին արեւելեան ծէսին հետեւող Կաթողիկէ այս Եկեղեցւոյ եւ Հռոմի միջեւ փոխյարաբերութիւնները: 1830 թուականին՝ Մուսուլի Մեթրոպոլիտ Արքեպիսկոպոս Ժան Հորմիզդ Բ., Պիոս Ը. Քահանայապետի կողմէ կը նշանակուի Բաբելոնի Քաղդէացիներու Պատրիարք: Էմմանուէլ Թովմաս Բ.ի (1900-1947) գահակալութեան տարիներուն, ոչ կաթողիկէ քաղդէացիներու մեծամասնութիւնը կը համախմբուի Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ շուրջ: Բաբելոնի Քաղդէացիներու Պատրիարքի աթոռանիստը հաստատուած է Պաղտատի մէջ: Եկեղեցին ունի աւելի քան մէկ միլիոն հետեւորդ Իրաքէն, Իրանէն, Սուրիայէն, Թուրքիայէն, Լիբանանէն, Յորդանանէն եւ սփիւռքէն, որոնց գրեթէ երկու երրորդը կը կազմեն Իրաքի քրիստոնեաները: Բաբելոնի Քաղդէական Եկեղեցւոյ ներկայիս Պատրիարք Կարդինալ Լուիս Ռաֆայէլ Սաքօն ընտրուած է 2013 թուականի Փետրուար 1-ին:
1553 թուականին Քաղդէական Եկեղեցին չի յաջողիր վերամիաւորել Արեւելքի Ասորի Եկեղեցւոյ բոլոր հետեւորդները, ուստի Ասորի Եկեղեցին (նախապէս յորջորջուած նեսթորական) կը պահպանէ իր ինքնավարութիւնը: Այն ունի երկու պատրիարք եւ կը միաւորէ մօտաւորապէս 300.000 հաւատացեալ: Անոնք, որոնք կը նախընտրէին հետեւիլ լատին ծէսին, հիմնեցին փոքրաթիւ հետեւորդներ ունեցող լատինածէս Կաթողիկէ Եկեղեցին: Ըստ 2005 թուականի տուեալներու՝ անոնք կը կազմէին Իրաքի քրիստոնեաներու 0,6%-ը (4000 հետեւորդ): Ֆրանսայի մէջ կրթութիւն ստացած, ծագումով լիբանանցի, Քարմէլեան միաբանութեան անդամ Գերապայծառ Ժան-Պենժամէն Շլեյման 2000 թուականէն գահակալութեան անցած է որպէս Պաղտատի լատիններու Արքեպիսկոպոս:
Ասորի Կաթողիկէ եւ Օրթոտոքս Եկեղեցիները
Սկսեալ 451 թուականի Քաղկեդոնի ժողովէն՝ Անտիոքի յոյները աստիճանաբար կ’ընդունին Քաղկեդոնի քրիստոսաբանութիւնը, մինչդեռ, Անտիոքի ասորիները կ’ընդունին մոնոֆիզիտ (միաբնակ) քրիստոսաբանութիւնը, ինչով ալ կը բացատրուի պառակտումը Հռոմի եւ Կոստանդնուպոլսոյ միջեւ: 8-րդ դարու սկիզբը արաբները կը ներխուժեն Միջագետք եւ Սուրիա: Ասորական Եկեղեցին հալածանքներու կ’ենթարկուի բիւզանդացիներու (IX դար), արաբներու (X դար), մոնկոլներու (XIII դար) եւ թամերլաններու (XV դար) կողմէ:
Հաւատարիմ մնալով իրենց պատմութեան եւ աւանդոյթներուն՝ ասորիները մտադիր չէին միանալ Կաթողիկէ Միացեալ Եկեղեցւոյ, զոր հիմնած էին քաղդէացիները: Սակայն, 1557 թուականին, Պատրիարք Իգնատիոս Նեմեթալլահ կը միաւորուի Հռոմի հետ: 1662 թուականին, երբ Պատրիարք կ’ընտրուի Իգնատիոս Անտրէ Ախիճան, Եկեղեցին կը ստանայ Ասորի Կաթողիկէ Եկեղեցի անունը: Եկեղեցիներու միաւորման ուղղուած դիմադրութիւնը յամառօրէն կը շարունակուի մինչեւ 1783 թուականը, երբ Եկեղեցին կը միաւորուի Հռոմի հետ: Ասորի Եկեղեցւոյ Պատրիարքի աթոռանիստը հաստատուած է Լիբանանի մէջ: 175.000 հետեւորդներով, այն կը կազմէ Իրաքի քրիստոնեաներու մօտ 9%-ը: Լիբանանի մէջ հաստատուած Պատրիարքարանի՝ 2009 թուականի Յունուար 22-էն աթոռանիստն է Գերերջանիկ Իգնատիոս Եուսէֆ Գ Եունանի:
1783 թուականին Եկեղեցւոյ հետեւորդներու մէկ մասը կը մերժէ Հռոմի հետ միաւորումը՝ հիմք դնելով Ասորի Յակոբիկեան Եկեղեցին, որուն աթոռանիստը հաստատուած է Դամասկոս: Եկեղեցին ունի 750.000 հետեւորդ՝ կազմելով Իրաքի քրիստոնեաներու 10%-ը:
Հայ Կաթողիկէ եւ Օրթոտոքս Եկեղեցիները
491 թուականին՝ ընդդիմանալով Քաղկեդոնի ժողովի որոշումներուն, հայերը հիմնեցին Հայ Օրթոտոքս (Ուղղափառ) կամ որ նոյնն է Հայ Առաքելական Եկեղեցին: Պատմութեան մատուցած անակնկալներու եւ դժբախտութիւններու՝ մասնաւորապէս 1915 թուականի Հայոց Ցեղասպանութեան պատճառով սկսաւ բնակչութեան զանգուածային գաղթը, ինչով ալ պայմանաւորուած է երկու փոքրաթիւ հայ համայնքներու ներկայութիւնը Իրաքի մէջ: Այստեղ ապրող Հայ Առաքելական եւ Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցիներու հետեւորդներու թիւը կը կազմէ 20.000:
Ժերար-Ֆրանսուա Տիւմոն իր ուսումնասիրութեան մէջ կը նշէ, որ Իրաքի տարածաշրջանին մէջ Քրիստոնէութիւնը ենթարկուած է նաեւ բրիտանական գաղութացման ազդեցութեան, որուն ժառանգութիւնը մօտաւորապէս 200 բնակիչ ունեցող անկլիքան համայնքն է, որ կու գայ ամբողջացնելու Իրաքի քրիստոնէական համայնքներու խճանկարի բազմազանութիւնը:
Թարգմանեց՝
ՀՐԱՆՈՒՇ ՍԱՐԳՍԵԱՆ
Վատիկան Նիուզ