Վարդգէս Սուրէնեանցի ամենայայտնի իւղաներկ կտաւներէն մէկը` «Խրիմեան Հայրիկ Կաթողիկոսի դիմանկարը» կը պատկերէ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմեանը այն պահուն, երբ ան կը ստանայ Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ գոյքը բռնագրաւելու վերաբերեալ Ռուսաստանի Ցար Նիքոլայ II-ի տխրահռչակ հրովարտակը (1903 թուականի Յունիս 12): Փաստացի ասիկա կը նշանակէր հայկական դպրոցներու անյապաղ փակում ռուսական կայսրութեան տարածքին: Լաւ ծանօթ ըլլալով անոր բովանդակութեան, Վեհափառը իր ոտքերուն առջեւ կը նետէ չբացուած նամակը, որուն բովանդակութեան մասին պատմած էր ինքը` նամակաբերը` նոյն այդ օրէնքի նախաձեռնողներէն մէկը, իր հայատեացութեամբ յայտնի Երեւանի նահանգապետ, իշխան Միխայիլ Նակաշիձէն: Կեղծ ցաւակցութեամբ դիմելով կաթողիկոսին, իշխանը ըսած է.
– Վեհափա՛ռ, ստիպուած եմ կատարելու օրէնքը, այլապէս ի՞նչ պատասխան պէտք է տամ Աստուծոյ եւ երեք զաւակներուս առջեւ:
Հարցումին հարցումով կը պատասխանէ Խրիմեան.
– Իսկ ես ի՞նչ պատասխան պէտք է տամ իմ երեք միլիոն զաւակներուն առջեւ, պարոն նահանգապետ:
Այդ տեսարանի ականատեսները յետագային կը գրեն իրենց յուշերուն մէջ, որ երբ Նակաշիձէն դուրս եկաւ վեհարանէն` Ցարի հրամանը անմիջապէս կատարելու պատրաստակամութեամբ, Վեհափառը ձեռքերը դէպի երկինք բարձրացուց եւ արտասանեց ժամանակին մեծ հնչեղութիւն ստացած իր յայտնի նզովքը ռուսական միապետութեան. «Թող կործանի՛ այս աստուածընդդէմ ու բանտածուար կայսրութիւնը»: Ինչպէս յետագային պարզ դարձաւ` այդ խօսքերը մարգարէական էին:
1903-ին ընդունուած այդ հակահայկական օրէնքը նպատակ ունէր Հայոց եկեղեցին, դպրոցներն ու մշակութային օճախները զրկել նիւթական օժանդակութենէ եւ արագացնել հայ ժողովուրդի ձուլումը` սպիտակ ջարդի համար պարարտ հող նախապատրաստելով: Վեհափառին կոչով հայութիւնը դուրս եկաւ պայքարի: Այսրկովկասի հայաբնակ շրջաններուն մէջ տեղի ունեցան ցոյցեր ու զինուած բախումներ: 1903-ի Հոկտեմբեր 10-ին, Թիֆլիսի մէջ, հնչակեանները կազմակերպեցին օրէնքի գլխաւոր նախաձեռնող Կովկասի կառավարչապետ Գոլիցինի մահափորձը։ Իսկ արդէն 1905-ի Փետրուարին վերոյիշեալ Նակաշիձէի նախաձեռնութեամբ կազմակերպուեցաւ հայերու ջարդ կովկասեան թաթարներու` այսինքն` ազրպէյճանցիներու ձեռամբ:
Այս արիւնալի բախումներէն քանի մը ամիս անց` 1905-ի Մայիսին, Պաքուի կեդրոնական հրապարակին վրայ 21-ամեայ հայ երիտասարդ Դրօն (Դրաստամատ Կանայեան) կը ռմբահարէ իշխան Միխայիլ Նակաշիձէի կառքը, այդպիսով լուծելով անմեղ նահատակներու վրէժը:
1905 Օգոստոս 1-ին Նիկոլայ II Ցարը կը ստորագրէ հրամանագիր, ըստ որուն` Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ կը վերադարձուէր իր գոյքը եւ կրկին կը թոյլատրուէր վերաբանալ հայկական դպրոցները Ռուսական կայսրութեան տարածքին:
Ն.Է.Ն.